معنا شناسی واژگان مربوط به تفکر در قرآن کریم

قرآن کریم در برنامه رشد و تربیتی خود، شرط اصلی رسیدن به کمال را تفکّر و اندیشیدن می داند. تفکّر، تلاش روشمند برای شناخت مجهول و رسیدن به معلوم با به کارگیری قوه ی اندیشه می باشد. خداوندی که انسان را به تفکّر دعوت کرده، ابزار آن را نیز در اختیار انسان قرار داده است که این ابزارها را می توان به دو نوع بیرونی و درونی تقسیم نمود. حواس(شنوایی، بینایی و لامسه)، عقل و قلب به عنوان ابزارهای درونی، و قصص پیشینیان و گفته های دیگران، ابزارهای بیرونی تفکّر می باشند. علاوه بر این قرآن کریم، برای راهنمایی انسان به تفکّر و اندیشه، منابعی همچون طبیعت، تاریخ، قرآن و انسان را معرفی نموده است. گرچه تفکّر و اندیشه، همواره هدایتگر انسان بوده و فواید فراوانی را برای او به ارمغان دارد، ولی موانعی نیز در برابر آن وجود دارد. قرآن کریم نیز به این مسئله توجه نموده و عواملی همچون تقلید از پیشینیان، هواوهوس، تکبّر، خیال پردازی و غفلت را به عنوان موانع تفکّر بیان نموده است. در قرآن کریم کلمات متعددی هستند که مفهوم کلی آنها اندیشیدن و فکر کردن است. از جمله این واژگان؛ «تعقّل»، «تدبّر»، «تذکّر» و «تفقّه» می باشند که ارتباط نزدیکی با مفهوم تفکّر دارند. تعقّل به عنوان وجه تمایز انسان و حیوان، جایگاه خاصی در حوزه ی معنایی آیات قرآن دارد. تعقّل و تفکّر رابطه ی نزدیکی با هم‏ دارند و در حقیقت‏ می‏توان گفت این دو مکمل همدیگرند. تدبّر نیز از آنجا که فعالیتی ادراکی محسوب می شود در حوزه ی معنایی مفاهیم مرتبط با تفکّر در قرآن کریم می گنجد. تدبّر به معنای فعالیّت قلب با توجه به عواقب و پیامدهای امور است، و تفکّر به معنای فعالیت قلب با توجه به دلایل است. کلمه ی تذکّر نیز از جمله واژگانی است که ارتباط نزدیکی با تفکّر دارد و به معنای گفتار یا عملی است که انسان به واسطه ی آن، آنچه را از یاد برده یا از آن بی خبر است، نسبت به آن یادآور می شود، و تفکّر، کشف کردن چیزی است که انسان نمی داند و اندیشیدن برای به دست آوردن آنچه نمی داند. از دیگر واژه های مرتبط با مفهوم تفکّر، تفقّه می باشد. تفقّه عمیق تر و شدیدتر از تفکّر است و محصول و نتیجه ی آن است. بصیرت، علم، فهم، رویت و نظر نیز از دیگر واژگانی هستند که ارتباط نزدیکی با مفهوم تفکّر دارند.